Dieutri.vn
Định nghĩa
Tâm phế mạn là một sự lớn rộng thất phải bởi một sự phì đại và hay là giãn thứ
phát của thất phải sau những rối loạn hay bệnh của hệ hô hấp. Bệnh do một bệnh bên trong chủ mô phổi (nhu
mô phổi); một vài trường hợp có thể do một bất thường của sự chỉ huy thông khí,
một tổn thương lồng ngực và hay là hệ thống cơ hô hấp, hay có thể do những bệnh
của tuần hoàn phổi. Tăng áp phổi luôn luôn đi
trước tâm phế mạn trong đó có suy tim phải.
Dịch tễ học
Người ta khó xác định tần suất của tâm phế
mạn; từ sau 50 tuổi, tâm phế mạn là bệnh tim mạch đứng hàng thứ ba thường gặp nhất sau bệnh tim
thiếu máu và tăng huyết áp.
Bệnh thường thứ phát sau bệnh
phế quản mạn tắc nghẽn. Thật vậy ở những
nước hút nhiều thuốc lá và bị ô nhiễm môi trường thì viêm phế quản mạn và khí
phế thủng có tần suất cao và tâm phế mạn chiếm 1/3 những trường hợp suy tim. Hiện nay đàn
ông bị nhiều hơn đàn bà, có lẽ là do thuốc lá.
Nguyên nhân
Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính
Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính là nguyên nhân
chính gây nên tăng áp phổi và
tâm phế mạn. Sự tăng áp phổi chủ
yếu thứ phát sau tình trạng thiếu oxy máu do bất thường tỉ số thông khí - tưới
máu.
Những bệnh phổi kẽ
Bệnh lý phổi kẽ có thể thứ phát sau bệnh
sarcoidose, bệnh bụi amian, bệnh chất tạo keo, nhưng cũng có thể không rõ
nguyên nhân. Trong tất cả những bệnh này có hội chứng hạn chế thông khí nhưng không có hội chứng tắc nghẽn. Thâm nhiễm viêm kẽ chèn ép
và phá huỷ những tiểu động mạch vách, làm gia tăng sức đề kháng của các mạch
máu phổi. Đôi khi, những tổn thương này phối hợp với sự đóng lại của những tiểu
phế quản bởi một quá trình viêm quanh tiểu phế quản.
Giảm thông khí phế bào với phổi bình thường
Bệnh nhược cơ, loạn dưỡng cơ; gù vẹo cột sống và
quá mập phì.
Những bệnh chất tạo keo
Trong những bệnh chất tạo keo như lupút ban đỏ
hệ thống thường có tổn thương mạch máu
phổi. Xơ cứng bì và những
bệnh tương tự ví dụ như hội chứng CREST cũng có tần suất cao tổn thương mạch
máu phổi và diễn tiến sang tâm phế mạn.
Bệnh huyết khối - thuyên tắc động mạch phổi
Huyết khối gây nghẽn những động mạch phổi cở
nhỏ và tiểu động mạch:
Những huyết khối gây nghẽn và tái kênh hoá của
những động mạch cơ cỡ nhỏ và tiểu động mạch phổi đã được tìm thấy nhờ sinh
thiết và tử thiết những bệnh nhân bị tăng áp phổi có nguyên nhân khác nhau. Để
giải thích những huyết khối tại chỗ này, người ta đã chứng minh có những tổn
thương nội mạc của vi tuần hoàn phổi, một sự mất quân bình kịch phát giữa hiện
tượng đông máu và ly giải fibrine tại chỗ, và sự hoạt hoá ngưng tập tiểu
cầu ở vi tuần hoàn này.
Thuyên tắc động mạch phổi mạn gần gốc:
Sự hiện diện một hay nhiều cục máu tổ chức
hoá, bít những nhánh lớn của động mạch phổi với sự hình thành từ từ tâm phế
mạn. Sự ly giải fibrine tại chỗ không đủ làm cho huyết khối tan ra hoặc
là phía trước hoặc là phía sau gây bít lại những động mạch phổi gần gốc, phối
hợp với một sự giảm độ giãn nở của những mạch máu trung tâm phổi.
Bệnh tĩnh mạch phổi
Những tĩnh mạch phổi lớn có thể bị bít lại bởi những di căn của ung thư như ung thư vú hay phổi, bởi nhiễm trùng như lao hay histoplasmose, bởi quá trình viêm có hạch như sarcoidose hay những nguyên nhân khác ít gặp hơn như viêm trung thất xơ hoá.
Tăng áp phổi tiên phát
Tăng áp phổi tiên phát diễn tiến sang tâm phế
mạn không do bệnh tim hay bệnh phổi bên dưới; còn gọi là tăng áp phổi không rõ nguyên nhân. Tăng áp phổi tiên phát là một bệnh hiếm. Bệnh có thể gặp ở mọi lứa tuổi, nhưng những triệu chứng đầu
tiên thường xuất hiện ở người trẻ. Gần đây, người ta xác minh có sự gia tăng
kháng thể kháng nhân ở những bệnh nhân này
Cơ chế bệnh sinh
Giảm PaO2 là rối loạn khách quan quan trọng nhất, được
gọi là thiếu oxy máu mạn khi PaO2 dưới 70 mmHg xảy ra trường diễn trong suốt thời kỳ bệnh ổn định.
Thực ra thiếu oxy máu mạn chỉ trở nên đáng ngại từ mức PaO2 = 55 mmHg vì lúc đó có thể có những tác hại và
cần phải điều trị.
Phản ứng tăng tạo hồng cầu có lợi do cho phép
bảo đảm sự vận chuyển oxy đầy đủ, Nhờ vậy sự vận chuyển oxy thường không bị ảnh
hưởng nhiều trừ những đợt suy hô hấp cấp hoặc những lúc thiếu oxy máu nặng như
trong giấc ngủ, nhưng đa hồng cầu có hại là làm tăng độ nhớt máu và như thế góp
phần làm tăng kháng lực mạch máu phổi dẫn đến sự xuất hiện tăng áp động mạch phổi.
Thiếu oxy mạn gây bất thường về thần kinh - tâm
thần như rối loạn chú ý và
trí nhớ, khó khăn về tư duy trừu tượng, về hành vi khéo léo, về các rối loạn
vận động giản đơn.
Thiếu oxy mạn làm tăng sức cản mạch máu phổi do co thắt mạnh, phì đại tăng dần cơ trơn thành động mạch gây tăng áp động mạch phổi và tăng gánh tim phải. Tim bù trừ sự tăng gánh này càng tăng tần số
và cung lượng tâm thu để đảm bảo sự cung cấp oxy. Cần lưu ý sự tăng áp phổi là
một cơ chế thích nghi, giúp chọn lựa một số mao mạch phục vụ tưới máu tốt, cải
thiện liên hệ thông khí / tưới máu.
Tâm phế mạn xuất hiện sau tăng áp phổi, nguyên nhân thường gặp nhất gây tăng gánh
thất phải là sự gia tăng sức đề kháng mạch máu phổi, xảy ra chủ yếu ở những
động mạch khẩu kính nhỏ và những tiểu động mạch.
Hệ thống mạch máu phổi bình thường là một vòng
rất dễ giãn nở, với sức đề kháng thấp, khi gắng sức vừa phải, lưu lượng máu
tăng gấp ba lần và chỉ gây nên một sự gia tăng nhẹ áp lực động mạch phổi. Tuy
nhiên, khi dự trữ mạch máu phổi bị cạn đi do một sự giảm dần dần diện tích và
tính giản nở của hệ thống mạch máu phổi, một sự gia tăng nhẹ của lưu lượng tim
có thể đủ để gây nên một sự tăng áp phổi rõ ràng. Tình trạng thiếu oxy gây co
các động mạch khẩu kính nhỏ và tiểu động mạch. Người ta nhận thấy rằng toan máu
(pH < 7,2) làm gia tăng sự co mạch phổi. Trong tình trạng thiếu oxy mạn,
những hậu quả của kích thích gây tăng áp phổi này thường được làm nặng bởi sự
tăng độ nhầy máu liên hệ với đa hồng cầu thứ phát. Đối ngược với những hậu quả
của sự thiếu oxy, khí carbonic tác động trên tuần hoàn phổi qua trung gian của
toan máu gây nên một sự co mạch trực tiếp. Sự gia tăng khí carrbonic làm giảm
sự đáp ứng của những trung tâm hô hấp với kích thích carbonic và gây nên sự tái
hấp thu bicarbonate ở thận.
Triệu chứng
Giai đoạn đầu
Triệu chứng lâm sàng của
bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính: Viêm phế quản mạn, khí
phế thủng do thuốc lá, hen phế quản kéo dài trong đó sự phục hồi phế quản kém,
giãn phế quản, thường xảy ra những đợt bộc phát cấp. Sau mỗi đợt bộc phát, bệnh
lại nặng thêm.
Tổn thương chức năng của phổi trong nhóm bệnh
này biểu hiện thể tích thở ra gắng sức trong giây đầu (FEV1) giảm,
FEV1/FVC giảm, sức cản đường thở và thể tích cặn (VR) tăng.
Triệu chứng của những bệnh
phổi hạn chế: Như lao xơ phổi, giãn phế nang, mập phì, gù
vẹo cột sống, dị dạng lồng ngực, bệnh xơ phổi lan toả, dày dính màng phổi, bệnh
mạch phổi.
Tổn thương chức năng của nhóm bệnh này là dung
tích sống (FVC) giảm.
Có thể phối hợp những triệu chứng của hai nhóm
bệnh trên.
Giai đoạn bệnh phổi mạn tính này tiến triển có
thể nhiều năm, thay đổi từ 3 năm đến 20 năm.
Giai đoạn tăng áp lực động mạch phổi
Triệu chứng lâm sàng:
Triệu chứng chức năng giúp phát hiện:
Khó thở gắng sức: Luôn luôn có.
Hội chứng viêm phế quản: ho và khạc đờm.
Đau gan do gắng sức: Thường mơ hồ.
Triệu chứng thực thể:
Ngoài triệu chứng bệnh gốc, những triệu chứng
về tim sớm nhất là tiếng tim thứ hai mạnh ở ổ van động mạch phổi, dấu Harzer ít
gặp hơn, nhịp tim nhanh không có giá trị lắm, móng tay khum mặt kính đồng hồ,
có thể có đau gan khi đè mạnh vào vùng hạ sườn phải.
Triệu chứng cận lâm sàng:
Phim phổi: Ngoài những dấu chứng của bệnh phế quản - phổi gốc, thường gặp
nhất là cung động mạch phổi phồng.
Siêu âm: Siêu âm 2 bình diện cho thấy giãn thất phải. Siêu âm Doppler màu
có thể đánh giá áp lực động mạch phổi trên 35mmHg.
Bilan huyết động: Đo áp lực tĩnh mạch trung
ương, nếu tăng là dấu chứng sớm của tâm phế mạn.
Giai đoạn suy tim phải
Triệu chứng lâm sàng:
Triệu chứng chức năng: Khó thở càng ngày càng
tăng dần từ khó thở khi gắng sức, đến khó thở khi leo lên dốc hay khi lên cầu
thang, đến khó thở khi đi nhanh trên đường phẵng, đến khó thở khi đi chậm trên
đường phẵng, cuối cùng khó thở khi làm việc nhẹ như vệ sinh, cởi quần áo, về
sau khó thở cả khi nghỉ ngơi.
Triệu chứng thực thể:
Triệu chứng ngoại biên: Gan lớn và đau,tĩnh
mạch cổ nổi lên và đập, phù, tím, mắt lồi và xung huyết, đo áp lực tĩnh mạch
trung ương trên 25 cm nước, ngón tay hình dùi trống.
Triệu chứng tim mạch: Nhịp tim nhanh, có khi
loạn nhịp hoàn toàn, dấu hiệu Harzer, T2 mạnh và tách đôi ở ổ van động mạch
phổi.Tiếng ngựa phi phải ở thời kỳ tiền tâm thu, tiếng thổi tâm thu ở ổ van 3
lá.
Triệu chứng cận lâm sàng:
Phim phổi: Thân động mạch phổi phồng to, phì
đại thất phải rõ ràng làm tim có hình hia và trong phim chụp
nghiêng trước trái thấy mất khoảng sáng sau xương ức. Tràn dịch màng phổi có
thể xuất hiện.
Tâm điện đồ: Có dày nhĩ phải (P phế) và dày
thất phải.
Siêu âm Doppler màu: Đo áp lực động mạch phổi
trên 45mmHg.
Bilan huyết động: Trong giai đoạn suy thất
phải rõ rệt thì áp lực động mạch phổi tăng lên trên 45 mmHg.
Đo các khí trong máu: PaO2 giảm,
PaCO2 tăng. SaO2 giảm và pH máu giảm có khuynh hương nhiễm toa hô
hấp
Huyết học: Đa hồng cầu, tăng hematocrite.
Tiến triển
Tâm phế mạn tiến triển từ từ, gây tổn thương chức
năng và cấu trúc của phổi dẫn đến suy hô hấp từng phần rồi suy hô hấp toàn bộ
rồi suy tim phải và cuối cùng là suy tim toàn bộ. Ngày nay dù có nhiều phương pháp điều trị hiện đại, nhưng suy
tim phải vẫn chiếm một tỉ lệ tử vong rất cao: 60 - 70% ở đợt suy tim phải lần
đầu hay lần thứ hai.
Sự tiến triển của bệnh phụ thuộc vào nguyên
nhân gây bệnh, và nhất là phụ thuộc vào việc người bệnh có phát hiện bệnh của
mình sớm hay không, khi được phát hiện bệnh rồi có được điều trị và theo dõi
thường xuyên hay không.
Những suy hô hấp mạn nghẽn mà nguyên nhân
thường gặp là bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính do thuốc lá sẽ dẫn đến tâm phế mạn
rất dễ dàng. Các đợt bộc phát cấp của bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính sẽ làm nặng
thêm tâm phế mạn, có trường hợp chỉ sau 3 năm đã có dấu hiệu suy tim phải. Đối
với hen phế quản thì hen phế quản dị ứng nhiễm khuẩn có khi sau 5 - 10
năm đã có dấu hiệu suy tim phải, ngược lại hen phế quản dị ứng không nhiễm
khuẩn thì rất ít đưa đến tâm phế mạn.
Đối với suy hô hấp mạn hạn chế như xơ phổi do
lao, nhưng phải là lao xơ lan tỏa thì sẽ đưa đến tâm phế mạn, ngược lại nếu lao
xơ một phần nhỏ thì không đưa đến tâm phế mạn, nhưng nếu có mắc thêm giãn phế
quản thì chóng bị tâm phế mạn vì lúc đó là suy hô hấp mạn phối hợp. Trường hợp
nầy nếu có nhiễm trùng phế quản phổi kèm theo thì cũng làm nặng thêm tâm phế
mạn.
Nếu bệnh nhân được theo dõi và điều trị tốt
thì bệnh có thể ổn định, có thể từ 10 - 20 năm hoặc lâu hơn nữa mới có biến
chứng suy tim, có trường hợp có thể chung sống với bệnh nhân suốt đời.
Điều trị
Chế độ ăn uống và nghỉ ngơi
Nghỉ ngơi rất cần thiết, nên làm việc nhẹ, khi
đã có dấu hiệu suy tim cần giảm hoặc bỏ các công việc phải gắng sức.
Chế độ ăn nhạt, ít muối, có thể ăn 1 - 2
g muối / ngày. Trong trường hợp suy tim nặng, phù nhiều, chế độ ăn nhạt khắt
khe hơn; mỗi ngày chỉ dùng 0,5 g muối, nhưng không kéo dài.
Liệu pháp oxy
Người ta có thể cho thở oxy bằng xông mũi, oxy
nên được dẫn qua một bình nước để làm ẩm, không nên cho thở oxy 100% với liều
lượng thấp 1,5 - 2 lít / phút, muốn có hiệu quả phải dùng ít nhất 12 giờ / 24
giờ, nhưng tốt nhất là 15 - 20 giờ / 24 giờ. Người ta cung cấp oxy thế nào để
duy trì một PaO2 trên 60 mmHg và SaO2 trên 90%, nếu được như thế thì sẽ giảm tỉ
lệ tử vong và mang lại cho bệnh nhân một đời sống tương đối thoải mái.
Thuốc cải thiện tỉ thông khí - tưới máu phổi
Bismesialate d’almitrine (VECTARION).Cách
dùng: điều trị tấn công với 50 mg, 1 - 2 viên / ngày trong 3 tháng, sau đó phải
điều trị duy trì, sau điều trị tấn công, nghỉ 1 tháng, tiếp tục điều trị 2
tháng. Hiện nay rất ít sử dụng.
Điều trị suy tim
Trong tâm phế mạn có thể có suy tim toàn bộ,
nhưng chủ yếu vẫn là suy tim phải, do đó thuốc điều trị chính là lợi tiểu, sau
đó là digitale, có thể phối hợp với các thuốc dẫn xuất nitré.
Lợi tiểu:
Furosemide (LASIX): 2 - 4 viên loại 40 mg /
ngày, chia đều; hoặc loại tiêm 2 - 3 ống loại 20 mg / ngày, chia đều.
Khi dùng lợi tiểu furosemide phải thận trọng
vì sẽ gây kiềm chuyển hoá, như vậy có thể có nguy cơ làm nặng thêm suy hô hấp
do hiệu quả kích thích hô hấp của khí carbonic bị giảm đi.
Spironolactone (ALDACTONE): 50 mg - 100 mg (1
- 2 viên) / ngày, trong những thể nặng có thể tăng lên 6 viên / ngày, chia đều.
thường dùng Aldactazine (Aldactone 50mg+Alizide 15mg) x 2 viên/ngày.
Digitale: Thường hay dùng digoxine, chỉ sử
dụng trong suy tim còn bù, cho liều nhẹ 0,25 mg - 0,50 mg (1 - 2 viên) / ngày,
không dùng khi suy tim mất bù.
Dẫn xuất nitré: Như Isosorbide mononitrate
(Imdur) 60mg x 1/2 viên/ngày.
Ức chế men chuyển: Như captopril 6,25mg/ngày
hay Lisinopril 2,5mg/ngày.
Thuốc lợi tiểu và digitale, dẫn xuất nitré hay
ức chế men chuyển trong trường hợp này không quan trọng bằng các phương pháp
cải thiện thông khí phế nang như liệu pháp oxy.
Thuốc giãn mạch:
Các thuốc giãn mạch ổn định hay cải thiện chỉ
xảy ra tối đa ở 1/3 số bệnh nhân. Hiệu quả của các loại thuốc thay đổi tuỳ theo
từng bệnh nhân.
Những thuốc ức chế calci như Nifedipine,
Dittiazem có thể sử dụng..
Ngoài ra người ta còn dùng Hydralazine với hy
vọng làm giảm áp lực tuần hoàn, nhưng thuốc này có tác dụng làm giảm oxy máu,
do rối loạn tỉ số thông khí - tưới máu.
Thuốc ức chế thụ thể endothelin (Bosentan):
Chất endothelin 1 là một chất gây co mạch nội sinh gây tăng áp phổi,
Bosentan giúp cải thiện khả năng gắng sức và
huyết động ở bệnh nhân tăng áp phổi, thuốc được sử dụng trong 12 tuần, liều
khởi đầu là 62,5 mg x 2 lần/ngày trong 4 tuần lễ đầu, và sau đó tăng liều lên
125 mg x 2 lần/ngày
Chuyền tĩnh mạch liên tục prostacycline.
Thuốc Sildenafil (Viagra) trong điều tri tăng
áp phổi thứ phát sau xơ phổi:
Sildenafil làm gia tăng chọn lọc giãn mạch và
làm cải thiện sự trao đổi khí ở bệnh nhân bị xơ phổi và tăng áp phổi.
Epoprostenol được sử dụng bằng đường tĩnh mạch
hay Sildenafil được sử dụng bằng đường uống, sau khi huyết động thay đổi của
bệnh nhân trở lại trị số bình thường được sử dụng tiếp theo khí dung Nitric
oxide 10 - 20 ppm, họ uống 50mg.
Sildenafil hay chuyền tối đa Epoprostenol
(trung bình 8ng/kg/ phút). Thời gian tác dụng của Sildenafil từ 120 150 phút.
Cho đến nay, Sildenafil là thuốc chọn lựa tốt
nhất trong điều trị giãn mạch phổi.
Corticoides:
Rất có hiệu nghiệm trong điều trị đợt cấp,
Prednisone uống 5 mg, 4 viên / ngày hay khí dung dipropionate de
beclomethasone, hay Depersolone 30 mg tiêm tĩnh mạch vừa có tác dụng chống viêm
vừa có tác dụng chống dị ứng vừa làm giảm tiết dịch.
Kháng sinh:
Kháng sinh chỉ dùng khi có bội nhiễm phế quản
- phổi, vi khuẩn thường gặp là Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenza,
Moraxella catarrhalis, Mycoplasma pneumoniae, Legionella pneumophila, Staphylococcus
aureus.
Nếu nhẹ thì thuốc thường dùng hiện nay là:
Azithromycine: 250 mg x 2 viên / ngày, chia 2
lần trong ngày đầu sau đó 250mg x 1 viên trong 4 ngày.
Cefadroxil (Droxyl, Oracefal): 500 mg, 3 viên
/ ngày, chia 3 lần.
Ciprofloxacine 500mg x 3 viên /
ngày, chia 3 lần.
Nếu nặng thuốc thường dùng bằng đường tiêm
thịt hay tĩnh mạch:
Một trong các loại Cephalosporine thế hệ I
(Cefapirine: Cefeloject = 2g/ngày chia 2 lần) II (Cefuroxime: Zinnat = 750mgx2
hay 3 chai/ngày chia 2 hay 3 lần) III (Cefotaxime: Claforan = 2g/ngày chia 2
lần) IV (Axepim = 2g/ngày chia 2 lần) có thể kết hợp với Aminosides
(Amikacine: Amiklin = 15mg/kg/ngày, 1 hay 2 hay 3 lần) hay Fluoroquinolones
(Ciprofloxacin: 200mg x 2 lọ - 4 lọ chuyền tĩnh mach).
Liệu pháp vận động:
Tập thở rất quan trọng, làm tăng độ giãn nở
của phổi và lồng ngực, tăng thông khí phế nang, nhất là thở bằng cơ hoành.
Loại bỏ những yếu tố gây kích thích:
Phải cai thuốc lá, tránh tiếp xúc với bụi bặm,
các khí độc.
