PHÁT HIỆN UNG THƯ SỚM CHỈ BẰNG MỘT ỐNG MÁU?
ctDNA - sinh thiết lỏng và những điều cần biết
Cơ thể của chúng ta được tạo thành từ các tế bào, hầu hết các tế bào chứa nhân, trong nhân lại chứa vật liệu di truyền là DNA (deoxyribonucleic acid), và DNA chứa nhiều gene, mỗi gene chính là những đoạn DNA cụ thể, có chức năng mã hóa cho một protein hoặc một chức năng nhất định.
Và tế bào ung thư cũng chứa DNA, tuy nhiên khác với DNA của tế bào bình thường ở chỗ nó mang một số đột biến ung thư.
Các tế bào trong quá trình phát triển của mình, sẽ có những tế bào chết đi hoặc bị phá hủy. DNA của những tế bào này trôi tự do trong máu. Nếu từ tế bào bình thường thì gọi là cfDNA (cell-free DNA). Nếu từ tế bào u thì gọi là ctDNA (circulating tumor DNA).
Tất cả chúng ta đều có cfDNA (cell-free DNA) từ tế bào bình thường, người có ung thư sẽ có một tỉ lệ nhỏ trong số đó (0.01-1%) là ctDNA do tế bào u giải phóng ra. Tỉ lệ nhỏ như vậy giải thích vì sao phát hiện ung thư giai đoạn sớm rất khó (20-40%)
Cả cfDNA và ctDNA đều bị dọn sạch rất nhanh bởi gan, thận, đại thực bào. Vì vậy, ctDNA phản ánh hoạt động “tức thời” của khối u, không phải tích lũy lâu dài. Lượng ctDNA tăng khi khối u tăng sinh hoặc trải qua hoại tử hoặc apoptosis (chết theo chương trình) nhiều. Lượng ctDNA giảm tạm thời sau hóa trị, xạ trị, hoặc phẫu thuật (vì tế bào ung thư bị dọn sạch nhanh).
Đây là lý do ctDNA rất tốt để:
+ Theo dõi đáp ứng điều trị
+ Theo dõi tái phát sớm (MRD – minimal residual disease)
Các bước thực hiện xét nghiệm ctDNA:
(1) Lấy 5–10 ml máu tĩnh mạch, bất kỳ thời điểm nào trong ngày, không phụ thuộc bữa ăn, tránh vận động mạnh ngay trước khi lấy máu và uống rượu quá mức trong vòng 24h trước đó. Phải dùng ống chuyên dụng (Streck/PAXgene) để tránh vỡ tế bào máu gây nhiễu cfDNA. Lấy mẫu nhẹ nhàng, tránh lắc mạnh. Tránh lấy máu ngay sau vận động mạnh, chấn thương, phẫu thuật, hoặc trong giai đoạn nhiễm trùng nặng vì cfDNA tăng cao.
(2) Dùng kỹ thuật giải trình tự thế hệ mới (NGS) hoặc PCR siêu nhạy để tìm:
+ Đột biến gen (mutations)
+ Methyl hóa DNA
+ Các bất thường cấu trúc DNA
(3) So sánh “mẫu đột biến” với dữ liệu ung thư → gợi ý nguy cơ và đôi khi dự đoán vị trí cơ quan.
Chú ý, ở giai đoạn sớm, lượng ctDNA rất ít, vì vậy xét nghiệm phải cực kỳ nhạy.
2. Ý nghĩa của sàng lọc ung thư bằng ctDNA
✔ Ưu điểm+ Không xâm lấn – chỉ cần lấy máu.
+ Có thể phát hiện nhiều loại ung thư trong một lần xét nghiệm (multi-cancer detection).
+ Hữu ích với ung thư khó tầm soát như tụy, buồng trứng, đường mật, gan…
+ Phát hiện đột biến nguy cơ cao trước khi thấy tổn thương trên CT/MRI.
+ Tiện lợi, phù hợp người sợ nội soi, chụp chiếu.
+ Độ nhạy chưa cao ở giai đoạn sớm (Stage I): 20-40%
+ Không khẳng định được có ung thư hay không → chỉ là gợi ý nguy cơ.
+ Có thể dương tính giả hoặc âm tính giả.
+ Chi phí cao
3. Giá trị chẩn đoán hiện tại
(rất quan trọng để quyết định “có nên làm hay không”)
🟦 Độ nhạy (khả năng phát hiện ung thư):
Giai đoạn I: 20–40%
Giai đoạn II–III: 40–70%
Giai đoạn IV: >80–90%
→ Nghĩa là: ung thư càng sớm càng khó phát hiện.
🟩 Độ đặc hiệu (âm tính → yên tâm):
Thường > 95–99%
→ Dương tính thường là “có vấn đề” thật, nhưng chưa chắc là ung thư.
Vú → chụp nhũ ảnh
Đại trực tràng → nội soi đại trực tràng
Phổi → CT liều thấp
Gan → siêu âm + AFP ở người viêm gan
→ ctDNA chỉ bổ sung, chưa đủ để thay thế.
4. CÓ NÊN LÀM SÀNG LỌC UNG THƯ BẰNG ctDNA KHÔNG?
+ Người nguy cơ cao:
Hút thuốc lâu năm
Béo phì, ít vận động
Gia đình có nhiều người mắc ung thư
Đột biến gene nguy cơ (BRCA1/2…)
Bệnh gan mạn, viêm gan B, C
+ Tiếp xúc hóa chất nghề nghiệp
+ Người muốn tầm soát thêm ngoài các phương pháp chuẩn.
+ Người sợ nội soi/chụp chiếu, nhưng vẫn muốn kiểm tra nguy cơ ung thư.
+ Người trẻ không yếu tố nguy cơ, chỉ kiểm tra “cho yên tâm”
+ Người đã được bác sĩ chỉ định sàng lọc định kỳ đầy đủ bằng phương pháp chuẩn.
+ Kỳ vọng xét nghiệm “biết chính xác có ung thư hay không” → ctDNA không làm được điều này.
Liquid biopsy đơn gene/đột biến: 5–10 triệu
Bộ panel 50–500 gene: 12–20 triệu
Xét nghiệm MCED (phát hiện đa ung thư, methyl hóa DNA) như Galleri-type: 18–30 triệu
→ Giá cao, chưa nằm trong BHYT
+ Dương tính chỉ có đột biến → có thể là đột biến do lão hóa (CHIP - Clonal Hematopoiesis of Indeterminate Potential)
+ Dương tính gợi ý ung thư đặc hiệu (ví dụ: gợi ý phổi, tiêu hóa)
+ Dương tính mạnh → nguy cơ cao
CT ngực bụng
Nội soi dạ dày – đại tràng
MRI gan – tụy
Siêu âm tuyến giáp
Xét nghiệm chất chỉ điểm khối u (tumor marker)
Tùy vị trí gợi ý mà làm thêm PET/CT
Không. Âm tính không loại trừ ung thư giai đoạn sớm. Điều quan trọng là vẫn phải làm sàng lọc chuẩn theo đúng tuổi, theo yếu tố nguy cơ. ctDNA không thay thế nội soi, nhũ ảnh, CT phổi...
+ ctDNA là phương pháp lấy máu để phát hiện dấu vết DNA của ung thư.
+ Hữu ích, nhưng không cực kỳ chính xác ở giai đoạn sớm.
+ Không thay thế các phương pháp sàng lọc chuẩn.
+ Chi phí từ 5–30 triệu.
+ Phù hợp người nguy cơ cao, hoặc muốn sàng lọc mở rộng.
+ Dương tính → chưa khẳng định ung thư, cần chẩn đoán bổ sung.
+ Âm tính → chưa chắc không có ung thư, vẫn tầm soát bình thường.
Trong bối cảnh y học ngày càng tiến bộ, ctDNA đang trở thành một công cụ mạnh mẽ giúp phát hiện ung thư sớm, theo dõi hiệu quả điều trị và tầm soát tái phát một cách nhanh chóng – an toàn – không xâm lấn.
Vì vậy, lần tới khi bạn có nhu cầu sàng lọc ung thư, kiểm tra nguy cơ hoặc theo dõi sau điều trị, hãy cân nhắc lựa chọn xét nghiệm ctDNA như một giải pháp bổ sung hiện đại và hữu ích.
Hãy chủ động bảo vệ sức khỏe của mình – đôi khi chỉ một ống máu cũng có thể mang lại thông tin vô cùng quan trọng.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét